لیتوگرافی یا چاپ سنگی چیست

لیتوگرافی، که به معنای سنگ نگاری یا چاپ سنگی است، نوعی چاپ مکانیکی به شمار می‌رود که در آن تصاویر با روغن و بخش‌های غیرتصویری با آب سازگاری دارند. این فرآیند ابتدا با استفاده از سنگ آهک و انتقال تصاویر بر روی آن آغاز شد و سپس بر روی کاغذ تکرار می‌شد.

به اعتقاد مورخان، چاپ سنگی برای نخستین بار در اواخر قرن هجدهم میلادی توسط آلمانی‌ها، به ویژه آلویس زنفلدز، که یک هنرمند تئاتر بود، ابداع شد. او به دلیل هزینه‌های بالای چاپ، این روش را به طور تصادفی کشف کرد.چاپ سنگی در قرن نوزدهم در اروپا به اوج خود رسید و به عنوان روشی پرکاربرد برای چاپ تیراژ بالا و رنگی شناخته شد. با این حال، امروزه این تکنیک به وسیله دستگاه‌های افست که دارای فناوری پیشرفته‌تری هستند، جایگزین شده است.این روش در زمان سلطنت قاجاریه و در دوره فتحعلی شاه به ایران وارد شد و نخستین کتاب چاپی با این روش، قرآن بود.

لیتوگرافی چیست؟

لیتوگرافی (Lithography) یک کلمه یونانی است که از ترکیب دو اسم لیتو (به معنی سنگ) و گرافیک (به معنی حک کردن) حاصل می شود. لیتوگرافی به معنی چاپ سنگی است.

ابداع لیتوگرافی به سال 1769 بر می گردد که آلوئیز اسفندلر (نویسنده و بازیگر آلمانی) این روش را بر اساس خاصیت نامحلول بودن چربی در آب به عنوان یک روش مقرون به صرفه و ساده به صنعت چاپ معرفی کرد.چاپ لیتوگرافی (Lithographic Printing) یا چاپ سنگی به معنی انتقال رنگ از صفحات فلزی یا آلومینیومی به کاغذ است.جالب است بدانید که فعالان حوزه چاپ، لیتوگرافی را مادر صنعت چاپ می نامند.

در این جا لازم است بگوییم که چاپ لیتوگرافی که از انواع چاپ آفست محسوب می شود،یکی از رایج ترین روش ها برای چاپ تصاویر است.هر روش چاپی برای این که به نتیجه برسد سیر مشابهی را طی می کند که لیتوگرافی نیز از آن بی بهره نیست.این مسیر مشابه همان انتقال متن یا تصویر به صفحه ای از جنس مواد مختلف برای چاپ است.

بنابراین کلیه روش های رایج چاپ نیاز به تجهیزاتی دارند که عبارت اند از:

• یک حمل کننده مثل صفحه
• سیلندرهای حاوی موادی مثل آب، جوهر و رنگ

روش کار چاپ لیتوگرافی چیست؟

همان طور که گفتیم اساس کار چاپ سنگی، نامحلول بودن چربی در آب است.به این صورت که عدم اختلاط چربی و آب باعث می شود تابرای قسمت هایی که نیاز به چاپ شدن دارند از ذرات روغن دوست استفاده کنند؛در حالی که برای قسمت هایی که نیاز به چاپ شدن ندارند، از ذرات آب دوست استفاده می شود.عدم اختلاط آب و روغن باعث می شود تا رنگ از قسمت های آب دوست وارد قسمت های چربی دوست نشود.به این ترتیب تصویری که نیاز داریم، روی کاغذ یا هر متریال دیگری چاپ می شود.

تاریخچه لیتوگرافی

چند هزار سال قبل از میلاد بین النهرینی ها بر خشت هایی از گل رس، مهر می زدند. سالها بعد بین 1051 میلادی و 1058میلادی در چین فردی به نام پی شنگ حروف قابل انتقالی اختراع کرد که از گل رس ساخته شده بود.ولی در آن زمان حروف دستی و حروف قلعی هیچکدام همه گیر نشدند، بر عکس حروف چوبی متداول شد، به طوری که تصاویر پس از حکاکی بر روی چوب، روی پارچه چاپ می شدند.

تا این که در سال 1440 میلادی، یوهانس گوتنبرگ آلمانی ظاهرا بدون اطلاع از کار چینی ها، حروف قابل انتقال را اختراع کرد و برای هر یک از حروف الفبا یک حرف جداگانه به کار برد. گوتنبرگ که حرفه اش زرگری بود، آلیاژ مناسب برای ریخته گری حروف را از سرب و آنتی موآن به دست آورد و سپس نسبت هر یک از این دو فلز را به گونه ای انتخاب کرد که حروف بیش از حد سخت و نرم نباشند. وی برای مرکب چاپ هم فرمول مناسبی یافت و با رفع موانع و حل مشکلات عمل چاپ را میسر و اجرایی کرد.

لیتوگرافی در جهان

سیصد سال پس از اختراع دستگاه چاپ گوتنبرگ، نمایشنامه نویسی آلمانی به نام آلویس زنفلدر، برای چاپ تصنیف‌هایش به علت هزینه‌های گزاف چاپ در آن زمان، به طور تصادفی متوجه شد که برای چاپ با سنگ آهکی کافی است که مرکب از جنس روغنی و سنگ نیز مرطوب باشد. از این رو برای چاپ، نیاز نبود تا فرم برجسته و با گود ایجاد شود، او از طریق کاربرد تیزاب بر روی سنگ‌های نرم و مسطح و سبک وزن کنار رود راین، چاپ سنگی یا لیتو گرافی را در سال 1796 میلادی اختراع کرد. هر سنگی که متن یا تصویر با این روش روی آن نقش می بست ، برای چاپ حدود 750 نسخه عملکرد مطلوبی داشت و پس از آن نقش روی سنگ قابل چاپ نبود.

تقریبا بیست سال پس از نخستین تلاش های گوتنبرگ در امر چاپ ،این صنعت با استفاده از سطوح برجسته در ونیز، فلورانس، پاریس و لیون در حدی مختصر و محدود رواج یافت. اما دستگاه چاپ گوتنبرگ، به علت هزینه ها ی بسیار زیاد فقط برای ثروتمندان قابل دسترسی بود و به همین دلیل تا مدت ها ی طولانی استقبال چندانی از آن نشد.
درقرن نوزدهم لیتوگرافی در اروپا تنها روش برای چاپ تصاویر رنگی در تیراژ بالا بود. این روش چاپ امروزه تنها در زمینه هنرهای تجسمی کاربرد دارد.

لیتوگرافی در ایران

نخستین بار در زمان سلطنت فتحعلی شاه قاجار لیتوگرافی به ایران راه یافت. عباس میرزا نایب‌السلطنه آن زمان، فردی معروف به میرزا صالح شیرازی را به مسکو فرستاد تا دستگاه لیتوگرافی را با خود به ایران آورد. این شخص دستگاه لیتوگرافی را به تبریز برد و اولین چاپخانه سنگی را در ایران دایر نمود.

نخستین لیتوگرافی در تبریز، چاپ «قرآن» در سال ۱۲۵۰ هجری قمری و کتاب «زاد المعاد» در سال ۱۲۵۱ هجری قمری می‌باشد. در سال ۱۲۵۹ هجری قمری شخصی به نام عبدالعلی دستگاه لیتوگرافی را با خود به تهران آورد و در همان سال کتاب «تاریخ معجم» و پس از آن «پطر کبیر» را به چاپ رسانید. کتاب «حدیقه الشیعه» تألیف «مقدس اردبیلی» یکی دیگر از کتب لیتوگرافی است که در سال ۱۲۶۵ هجری قمری در تهران به چاپ رسیده‌است. پس از آن لیتوگرافی در مدت کوتاهی بعد از تهران در اصفهان و دیگر شهرهای ایران رواج یافت، به طوری که به مدت ۵۰ سال، تا اواخر دوره قاجاریه یگانه روش چاپ در ایران محسوب می‌گردید.

از ویژگیهای منحصر به فرد چاپ سنگی که جایگاه آن را در هنر ارتقا می دهد امکان استفاده از خط نستعلیق و نقاشی در این نوع چاپ بود. این فن بیشترین کاربرد را در روزنامه ها و کتب خطی داشت. استاد کلهر از خط نویسان برجسته روزنامه های چاپ سنگی در دوران قاجار بود و از نقاشان برجسته روزنامه نیز می توان به ابوتراب غفاری، ابوالحسن غفاری ( صنیع الملک) و موسی ممیزی اشاره کرد.

چاپ سربی

هشت سال قبل از ورود چاپ سنگی به ایران چاپ سربی نیز راه اندازی شده بود، ولی به علت دشواری در چیدن حروف فارسی و غلط گیری و همچنین دقت و ممارستی که لازمه چاپ سربی بود، چندان رواجی نیافت. نخستین چاپخانه نوین (چاپ سربی) در تبریز در زمان عباس میرزا تأسیس شد و اولین کتاب چاپ شده رساله جهادیه نوشته عیسی ابن حسین قائم مقام فراهانی بود، که به چاپ دوم هم رسید. چاپ سربی سپس جای خود را نزدیک به یک قرن به چاپ سنگی داد. البته بعدها در اواخر دوره قاجار دوباره حروف سربی و استفاده از آن رایج گردید.